Czego mogą nas nauczyć Ojcowie Pustyni

recenzja książki ks. prof. Marka Starowieyskiego,
Czego mogą nas nauczyć Ojcowie Pustyni,
LIST, Kraków 2006

Dostajemy do ręki antologię tekstów o starożytnych pustelnikach, zwanych Ojcami Pustyni. Nie jest to pierwszy wybór takich tekstów na polskim rynku księgarskim, tym razem jednak mamy przed sobą książkę szczególną. Ksiądz profesor Marek Starowieyski, znawca chrześcijańskiego antyku, autor licznych opracowań dotyczących zwłaszcza literatury apokryficznej i monastycznej, redaktor kilku serii wydawniczych i wybitny popularyzator piśmiennictwa wczesnochrześcijańskiego, z właściwą sobie erudycją i swadą, prowadzi nas przez świat starożytnych pustelników, ukazując ich głęboką mądrość, oryginalny koloryt i nieprzemijającą aktualność.
Konstrukcja książki jest prosta: wyznacza ją alfabetyczny porządek imion pustelników, których powiedzenia są tematem kolejnych rozważań. Na początku każdego rozdziału otrzymujemy podstawowe informacje o danym ojcu (lub matce, bo przecież także kobiety wychodziły na pustynię w poszukiwaniu Boga), przez co łatwej nam osadzić ich sylwetki w realiach odległego czasu, przestrzeni i kultury. Następnie autor przedstawia krótkie powiedzenia, zwane apoftegmatami, mające charakter sentencji lub przypowieści łączonych z imieniem danego mnicha, lub też opowiadania o ich życiu i czynach. Każdej sentencji towarzyszy właściwy komentarz. Nie są to jednak uwagi filologa, ale prawdziwe rozważania, medytacje nad przeczytanym słowem, osobiste refleksje pełne zadumy nad działaniem Pana Boga w życiu dawnych pustelników i w świecie współczesnym. Przebija przez nie głęboka troska, by niczego nie uronić z tego dziedzictwa, które stanowi podwaliny całej cywilizacji, by wydobyć sens ukryty głęboko lub nie przeoczyć mądrości, która zdaje się oczywista.
W rezultacie otrzymujemy nie tyle zbiór tekstów antycznych, co raczej żywy przewodnik o charakterze mądrościowym i duchowym. Lektura powiedzeń pozwala rozwiać wiele mitów na temat duchowej postawy dawnych ojców. Okazuje się na przykład, że asceza, jakiej się oddawali, surowe posty, pokuty i umartwienia nie osłabiały w nich autentycznej radości życia, nie pozbawiały poczucia humoru ani nie przekreślały człowieczeństwa. Wydaje się też, iż o łagodność, szacunek dla ludzkich słabości i gotowość niesienia pomocy potrzebującym w odległej starożytności łatwiej było niż w naszych czasach wyczulenia na człowieka i jego sprawy.
Wśród tych powiastek odnajdujemy wiele myśli uniwersalnych, gdyż mądrość Ojców Pustyni dotyczy postawy wobec życia. Zachęcają oni do umiarkowania w sądzeniu, przedkładają milczenie nad gadulstwo, przestrzegają przed chciwością, zapraszają do poznawania samego siebie. Ojcowie nie wstydzą się mówić o swoich słabościach, świetnie wiedząc, że wyjście na pustynie jest czasem próby i wzrastania a nie dowodem świętości. Nade wszystko są jednak ludźmi nieustannej modlitwy, mistrzami życia duchowego, wprawnymi nie tylko w osobistej pobożności, która przecież musiała być zawsze pierwsza, bo nie sposób przekazywać innym to, czego się nie ma; są też nauczycielami w szkole odkrywania Boga dla wszystkich, którzy odwiedzali ich na pustyni a dziś wczytują się w ich powiedzenia.
Obraz Ojców Pustyni rysujący się po lekturze książki ks. Starowieyskiego jest nadzwyczaj optymistyczny. Okazuje się bowiem, że ci prości ludzie – wszak wielu z bohaterów cytowanych opowieści nie było nawet piśmiennych – posiadali w sobie światło prawdziwej i głębokiej mądrości, wobec której nawet możni biskupi i władcy stawali w podziwie i głębokim szacunku. Oto czego Ojcowie Pustyni uczą nade wszystko.
Dziś pisma starożytnych chrześcijan, mistrzów teologii, wybitnych egzegetów a często także prawdziwych mistyków i przewodników życia duchowego, odstraszają nie tylko ze względu na barierę filologiczną (wszak nawet znajomość łaciny to już dziś rzadkość, co dopiero greki i języków chrześcijańskiego Orientu), ale i ze względu na swą tematykę zdają się niepotrzebne lub po prostu zbyt trudne. Okazuje się jednak, że i w tak poważnych sprawach, można mówić w sposób prosty, ciekawy i przystępny.

Rafał Zarzeczny SJ
patrolog