Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89. Tom 1

W tomie pierwszym: - 160 biografii i portretów przedstawicieli opozycji z całej Polski - Różne środowiska: m.in. Komitet Obrony Robotników, Konfederacja Polski Niepodległej, Polskie Porozumienie Niepodległościowe, podziemna "Solidarność, niezależny ruch chłopski, Ruch, Ruch Młodej Polski, Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Ruch "Wolność i Pokój, Studenckie Komitety Solidarności, Wolne Związki Zawodowe - 65 autorów - 440 stron, twarda oprawa

To, że ma powstać taki Słownik, dla nikogo nie było oczywistością ani dla Ośrodka KARTA, ani dla osób, które ostatecznie go współtworzyły. Teraz, gdy oddajemy go czytelnikom, mamy pewność, że jest niezbędny. Im bardziej zaciera się granica między morzem dominującego w komunizmie konformizmu a wyspami odważnego buntu, dzięki którym ląd przetrwał, tym ważniejsze się staje, by tradycję nonkonformizmu zapisać. Jesienią 1996 z inicjatywy Ośrodka KARTA odbyło się spotkanie opozycjonistów i badaczy tego ruchu z 14 europejskich krajów byłego bloku sowieckiego. Uznano wówczas, iż wobec gruntownych przemian politycznych regionu środowiska te nie są już w stanie odgrywać wspólnie jakiejś znaczącej roli publicznej, że nie stanowią żadnej skutecznej siły społecznej. (A szkoda, bo wobec imperialnej agresji na Czeczenię czy antydemokratycznego kursu na Białorusi taka siła przydałaby się.) Zgodzono się, iż jedynym zadaniem, jakie stoi jeszcze przed "kontynuatorami", jest wspólne zapisanie tamtej przeszłości. Tak by nie pozostały po niej jedynie doniesienia komunistycznych służb specjalnych. Postanowiono wówczas stworzyć międzynarodowy Słownik dysydentów. Ośrodek KARTA podjął się nie tylko koordynacji całego przedsięwzięcia, ale też stworzenia polskiej części tego Słownika co okazało się ogromnym wyzwaniem. Na około 1200 najbardziej znaczących przedstawicieli opozycji 23 krajów dawniej komunistycznych, 150 miało reprezentować Polskę. Jak wybrać tyle osób z licznej polskiej opozycji Odpowiedź na to pytanie wymagała działań, których skala daleko przerosła wstępne wyobrażenia. Przede wszystkim znaczącego rozszerzenia istniejącego już Archiwum Opozycji (szczególnie okres stanu wojennego jest słabo opisany). Konieczne stało się udokumentowanie działalności znacznie większej grupy osób, a stąd wziął się prosty wniosek, by wydać osobny, krajowy Słownik. Aby dobór osób był maksymalnie bezstronny, powołana została Rada Programowa, której członkowie mieli spełnić następujące warunki: znać historię polskiej opozycji, nie pretendować do miejsca w Słowniku, stanowić (w sumie) przekrój różnych dzisiejszych sympatii politycznych, ale przy niepodejmowaniu własnej aktywności na scenie polityki. Zadaniem Rady stało się dokonanie wyboru osób, ale też wcześniej dopracowanie kryteriów tego doboru. Redakcja Słownika konsultowała z Radą wszystkie zasadnicze kwestie jego konstrukcji. We wstępnej fazie prac nad krajowym Słownikiem koordynatorem przygotowań był red. Piotr Śmiłowicz. Nawiązał on kontakt z przedstawicielami regionalnych środowisk, by wytypowali najważniejsze postacie opozycji z ich terenu. Wyjściowa lista była sumą takich środowiskowych typowań. Jednak w Słowniku ostatecznie będzie mniej biogramów (około 350) wpłynęła na to także decyzja jego inicjatorów, by nie były to wyłącznie encyklopedyczne noty. Zależało nam, by opis działalności każdego z bohaterów Słownika pokazywał jej specyfikę, istotę, a tego nie udałoby się przedstawić wyłącznie za pomocą zbioru faktów. Dlatego część "opozycyjna" biogramu jest w większym stopniu opowieścią o człowieku. Taka formuła niezwykle trudna, bo mająca łączyć encyklopedyczną rzetelność z wyrazistością opisu bardzo wydłużyła okres przygotowań. Postanowiliśmy nie czekać, aż uda nam się zebrać wszystkie planowane biogramy i oddajemy do druku tom pierwszy 160 biogramów. Drugi tom Słownika (stanowiący jego równorzędną pod względem zawartości część) ukaże się tak szybko, jak to tylko będzie możliwe. Przedstawienie głównych postaci opozycji po 1956 roku to zaledwie pierwszy krok na drodze do utrwalenia tradycji nonkonformistycznej w Polsce powojennej. Osobnym zadaniem jest opis działalności ludzi podziemia antykomunistycznego w Polsce stalinowskiej; pracę taką zapowiedział Instytut Pamięci Narodowej. Okres późniejszy dopełniony musi być też przez całościowe udokumentowanie grup opozycyjnych, publikacji, różnych przejawów wolności w kraju podległym komunizmowi... Ośrodek KARTA planuje wydanie w przyszłości Leksykonu wolności, w którym to wszystko znalazłoby swoje miejsce. A co do samego nonkonformizmu nie jest wartością przemijającą. Niezbędny jest w każdym ustroju. A na czym polega... Może warto to zrozumieć, poznając postawy ludzi, których stać było na taką aktywność w czasie, gdy nie tylko odwaga, ale i mądrość działania "przeciw" były w cenie. Poprzez sylwetki opozycjonistów chcieliśmy autorzy i redaktorzy Słownika pokazać rozmaite drogi, jakie prowadziły do podejmowania czynnego oporu wobec władzy komunistycznej w Polsce oraz różne formy, jakie ten opór przyjmował. I chociaż interesowały nas przede wszystkim losy ludzi, to uznaliśmy, że nie można ich pokazać bez zarysowanych w tle choćby fragmentarycznie dziejów niezależnych inicjatyw oraz instytucji, które w latach 60. i 70. tworzyły zalążki społeczeństwa obywatelskiego. Mapa tego rodzaju aktywności była w PRL, w porównaniu z innymi krajami komunistycznymi, nadzwyczaj bogata. Chcieliśmy, aby znalazło to swoje odzwierciedlenie w Słowniku, toteż sporządzając listę jego bohaterów (która wciąż ma charakter otwarty) staraliśmy się uwzględniać nie tylko dokonania indywidualne, ale także reprezentatywność danej postaci dla jakiejś grupy, organizacji bądź środowiska. Tak aby dostrzec mniejsze i mniej znane środowiska, które miały także swój ważny udział w polskim modelu oporu. Na liście umieściliśmy jednak przede wszystkim te osoby, których ogromne znaczenie dla polskiej opozycji antykomunistycznej jest oczywiste: animatorów i przywódców ogólnopolskich ruchów sprzeciwu oraz tych, którzy czynnie przeciwstawiali się systemowi przez wiele lat, w różnych okolicznościach i bez względu na represje. Słownik obejmuje lata 1956-89. Uznaliśmy, że okres 1944-56 to w historii opozycji czas wyraźnie odrębny, w którym najpierw dominował opór zbrojny przeciwko wprowadzaniu w Polsce systemu komunistycznego, a później, gdy PZPR ustanowiła totalną kontrolę nad krajem, każdy sprzeciw był dławiony w zarodku. Sylwetki opozycjonistów pierwszej dekady PRL powinny być przedstawione w odrębnym opracowaniu. Z uwagi na całkowitą odmienność warunków i sposobów działania, Słownik nie obejmuje również osób, które akcje przeciwko komunizmowi w Polsce podejmowały jedynie na emigracji. Podstawowy krąg postaci umieszczonych w Słowniku wywodzi się z najbardziej znanych grup, środowisk i organizacji opozycyjnych, działających w Polsce od połowy lat 50. do końca lat 80. Nie zawsze były to grupy tajne bądź nielegalne. Istotna zmiana sytuacji politycznej po Październiku 56 polegała na tym, że można odtąd było wyrażać ograniczony sprzeciw wobec systemu w legalnie funkcjonujących instytucjach. W Słowniku znaleźli się zatem ludzie z tak różnych środowisk, jak niektórzy działacze Klubu Inteligencji Katolickiej, członkowie Klubu Krzywego Koła czy uniwersyteccy rewizjoniści. W końcu lat 60. sprzeciw wobec systemu przybrał formę bardziej radykalną: z jednej strony w otwartych wystąpieniach studenckich Marca 68, z drugiej w tajnej organizacji Ruch, odwołującej się do tradycyjnych wzorów konspiracji niepodległościowej. Obok przedstawicieli tego pokolenia w Słowniku obecni są przywódcy wystąpień robotniczych z grudnia 1970 i stycznia 1971. Liczną grupę stanowią działacze opozycji demokratycznej z drugiej połowy lat 70. Są zatem członkowie Komitetu Obrony Robotników, Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Konfederacji Polski Niepodległej, Ruchu Młodej Polski, a także animatorzy Studenckich Komitetów Solidarności, Wolnych Związków Zawodowych, Komitetów Samoobrony Chłopskiej. Są także redaktorzy prasy niezależnej, wydawcy i twórcy publikujący poza zasięgiem cenzury. Są księża, którzy własną postawę sprzeciwu łączyli z duszpasterską pracą w środowiskach opozycyjnych. Na liście Słownika znaleźli się także ludzie, którzy rzadko podejmując bezpośrednie działania polityczne poprzez swoją postawę intelektualną, dorobek twórczy czy publikacje programowe mieli znaczny wpływ na kształt polskiej opozycji. Ten kształt zmienił się diametralnie wraz z powstaniem "Solidarności". Ruch ten należy, rzecz jasna, do dziejów opozycji antykomunistycznej wybierając postacie do Słownika pominęliśmy jednak tych, którzy działali wyłącznie w okresie legalnego istnienia Związku w latach 1980-81. Masowość i różnorodność form oporu społecznego po wprowadzeniu stanu wojennego i delegalizacji NSZZ "Solidarność" zmusiła nas do stosowania wobec lat 1982-89 nieco innych miar niż w przypadku okresu wcześniejszego. Liczba osób zaangażowanych w latach 80. w działania przeciw systemowi była tak duża, że ich przedstawiciele w Słowniku stanowią, siłą rzeczy, mniejszą proporcjonalnie grupę, niż reprezentanci opozycji z lat 70. Na liście znaleźli się członkowie ogólnokrajowych i regionalnych struktur podziemnej "Solidarności", przywódcy strajków z 1988 roku, twórcy najważniejszych pism i wydawnictw. Są na niej także czołowi działacze innych środowisk politycznych, jak Niezależne Zrzeszenie Studentów, "Solidarność" rolnicza, Ruch "Wolność i Pokój", "Solidarność Walcząca". Rok 1989 przyjęty został w Słowniku za datę końcową systemu komunistycznego w Polsce, a więc także kres opozycji wobec niego. Momentem finalnym w prezentowanych tutaj biografiach są więc zazwyczaj wybory parlamentarne z 4 czerwca 1989, które zadecydowały o końcu PRL, choć zdajemy sobie sprawę, że dyskusja o tym, kiedy naprawdę skończył się w Polsce komunizm, będzie jeszcze trwać. Do opracowania biogramów zaproszono liczne grono historyków i dziennikarzy. Wyjściowym materiałem do większości biogramów były relacje uzyskane od bohaterów, poddane krytyce źródłowej. Wykorzystano również zbiory dokumentów, prasę i wydawnictwa niezależne, a także coraz bogatszą historiografię PRL i sprzeciwu wobec komunizmu. Zasadnicze źródła, stanowiące podstawy biogramów zebrane są w Ośrodku KARTA. Niniejszy tom prezentuje (od A do Z) mniej więcej połowę osób z przyjętej listy. O tym, czy ktoś znajdzie się w tomie pierwszym, zadecydował stopień przygotowania tekstów do druku w pierwszej części Słownika skierowaliśmy te biogramy, które były już w sposób zadowalający opracowane. Nad innymi prace jeszcze trwają. Każdy biogram składa się z dwóch wyodrębnionych części. Pierwszą tworzą najważniejsze informacje o osobie: rok i miejsce urodzenia, używane pseudonimy, wykształcenie, praca zawodowa oraz aktywność publiczna nie tylko opozycyjna. Ta część obejmuje fakty sprzed roku 1956 i doprowadzona jest do dnia dzisiejszego. Część druga przedstawia rozbudowaną biografię opozycyjną bohatera, z uwzględnieniem wydarzeń sprzed 1956 roku, jeśli sprzeciw wobec komunizmu danej osoby ma wcześniejszy rodowód. Długość biogramów nie jest jednakowa. Decydował o tym stan badań, autorski charakter tekstów oraz rozmiary działalności opozycyjnej bohatera. Odsyłacze (-Q umieszczamy przed imionami i nazwiskami bohaterów pierwszego tomu. Cytaty opatrzyliśmy informacją bibliograficzną. Nie podajemy źródła wypowiedzi tylko w przytaczanych relacjach, zebranych w latach 1997-2000 podczas prac nad Słownikiem. Podajemy pseudonimy używane w okresie powojennym i opozycji demokratycznej. Przyjmowane skróty rozwiązujemy za pierwszym pojawieniem się w części wstępnej, następnie po raz drugi w części opisowej każdego biogramu. Wyjątek stanowią nazwy państw, przyswojone nazwy obcojęzyczne oraz skróty powszechnie znane, których nie objaśnialiśmy. Na końcu tomu zestawiono indeksy: osobowy i rzeczowy. Słownik jest dziełem zbiorowym. W jego przygotowaniu wzięło udział wielu ludzi. Dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tomu pierwszego i liczymy na dalszą współpracę przy następnej części Słownika.

listopad 2000 Zbigniew Gluza, Jan Skórzyński