Stefan kardynał Wyszyński. Prymas Tysiąclecia. Tom1-5. KOMPLET

Pięciotomowa książka Petera Rainy (łącznie 3764 strony) stanowi dzieło wyjątkowe. Jest obszerną i wszechstronną tematycznie biografią jednego z największych Polaków. O jej wartości stanowi już to, że napisana została przez najwybitniejszego historyka, od kilkudziesięciu lat badającego najnowsze dzieje polskiego Kościoła, w tym zwłaszcza działalność kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Autor w swej pracy wykorzystał wszelkie dostępne materiały archiwalne, zarówno kościelne, jak świeckie, w tym pozostawione przez komunistyczne władze partyjne i administracyjne, jak również prasę - krajową i emigracyjną, a także osobiste zapiski Stefana Wyszyńskiego. Trzeba podkreślić sympatię, jaką darzył autora Prymas, uznający go za wiarygodnego historyka i wartościowego człowieka.

Pierwszy tom obejmuje najdłuższy okres w życiu Stefana Wyszyńskiego - od lat dziecinnych po udział w II Soborze Watykańskim. Zrelacjonowane zostały wszystkie dramatyczne wydarzenia w historii osobistej Prymasa, jak i w dziejach Polski, by wymienić najważniejsze: drugą wojnę światową, reżim komunistyczny i jego brutalną walkę z Kościołem. Młody Prymas stanowił we wczesnym okresie powojennej Polski właściwie jedyną, „jednoosobową instytucję” skutecznie - choć rzecz jasna w ograniczonym zakresie - broniącą narodu przed komunistycznym zniewoleniem. Znakiem najczarniejszej opresji lat stalinizmu było właśnie internowanie Prymasa przez władze PRL i faktyczne pozbawienie go funkcji kościelnych.
Nader interesującym wątkiem tomu pierwszego są stosunki między episkopatami Polski i Niemiec oraz próby poszukiwania pojednania obu narodów.

Drugi tom dotyczy lat 1964-1966, a więc czasu zwanego w Polsce gomułkowską małą stabilizacją. Partia komunistyczna rozpoczęła wówczas nową ofensywę ideologiczną skierowaną przede wszystkim przeciw Kościołowi. Propaganda PZPR była równie perfidna, ale mniej prymitywna niż w latach stalinizmu, a przez to - w jakimś stopniu skuteczniejsza niż poprzednio. Konfrontacja na linii państwo-Kościół ogniskowała się wokół dwóch wielkich wydarzeń: Milenium Chrztu Polski oraz orędzia biskupów polskich do biskupów niemieckich. Jakby w tle pozostawały jeszcze ostatnie sesje II Soboru Watykańskiego.
Wyjątkowym, historycznym obchodom tysiąclecia chrześcijaństwa w Polsce komunistyczne władze przeciwstawiły organizowane przez siebie imprezy masowe w ramach obchodów tysiąclecia państwa. Towarzyszyły im represje i szykany wobec wierzących oraz zmasowana, codzienna nagonka we wszystkich mediach. Prymas Stefan Wyszyński z wielką rozwagą kierował Kościołem Polskim w tych trudnych latach, znajdując się pod ciągłym naciskiem władz PRL, mając jednocześnie bardzo ograniczone możliwości obrony Polaków i Kościoła.

Tom trzeci obejmuje przełom lat 60. i 70. Czas ten obfitował w wydarzenia polityczne. W Polsce po Marcu 68 i „wydarzeniach grudniowych” na Wybrzeżu, kiedy zdawało się, że nastąpią kolejne lata stagnacji połączonej z represjami, nastąpiła zmiana władzy. Doktrynerskiego Władysława Gomułkę, który zawiódł nadzieje Polaków, na stanowisku I sekretarza PZPR zastąpił uchodzący za pragmatyka Edward Gierek.Długofalowo największe znaczenie miał rozpoczęty proces normalizacji stosunków pomiędzy PRL i RFN, ale i, w ślad za tym, zakończenie stanu tymczasowości w kościelnej administracji na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Dopiero teraz, ćwierć wieku po zakończeniu II wojny światowej, w Olsztynie, Wrocławiu czy Opolu miejsce administracji apostolskiej zajęły pełnoprawne archidiecezje. Było to wielkie osiągnięcie Prymasa Stefana Wyszyńskiego, efekt wielu jego starań i zabiegów, ale też wyraz życzliwości papieża Pawła VI do Polski i Polaków.

Czwarty tom prezentuje działalność kard. Stefana Wyszyńskiego i historię Kościoła polskiego lat siedemdziesiątych. Jest to w Polsce początkowo czas złagodzenia reżimu, choć bez żadnych ustępstw ideologicznych ani osłabienia państwowej propagandy. Ekonomiczny rozwój kraju, finansowany za pożyczone na Zachodzie pieniądze, zakończył się narastającym kryzysem. Sytuacja stała się na tyle dramatyczna, że ponad 30 lat po wojnie ponownie wprowadzono kartki żywnościowe. Ale i to nie było w stanie poprawić zaopatrzenia ludzi w najbardziej podstawowe dobra. Wystąpienia robotnicze, mimo że stłumione przemocą, oraz opór wobec otwartego zatwierdzenia w konstytucji PRL niesuwerennego statusu Polski stały się impulsem do coraz szerszego moralnego i politycznego sprzeciwu wobec systemu komunistycznego. W obu tych sprawach głos Kościoła brzmiał czysto i jednoznacznie.

Przełom lat 70 i 80., który obejmuje ostatni, piąty tom, charakteryzował się w Polsce i na świecie przyspieszeniem wydarzeń. Dotyczyło to także Kościoła. Po śmierci Pawła VI i jego następcy, Jana Pawła I, Tron Piotrowy zajął pierwszy od kilkuset lat nie-Włoch, w dodatku kardynał pochodzący z kraju opanowanego przez ateistyczny reżim komunistyczny. Wybór kard. Karola Wojtyły był poniekąd zwieńczeniem kilkudziesięcioletniej działalności polskiego Prymasa.
Robotniczy bunt na Wybrzeżu, wspierany przez strajki w innych ośrodkach przemysłowych, doprowadził do powstania w Polsce niezależnego od komunistycznych władz związku zawodowego, skupiającego miliony ludzi. Był to ewenement na skalę całego sowieckiego imperium i drugi, po wyborze Papieża-Polaka, czytelny znak zbliżania się końca sowieckiego panowania. Sędziwy już Prymas Wyszyński usiłował moderować radykalizujące się nastroje ludzi skupionych w „Solidarności”, próbując jednocześnie powstrzymać tendencje do siłowego przywrócenia status quo występujące wśród władz PRL.
Wzruszająca jest ostatnia rozmowa telefoniczna pomiędzy ciężko rannym w zamachu Papieżem a umierającym Prymasem.