Zeszyty z metafizyki 4. Racjonalność i celowość świata osób i rzeczy

W "Zeszycie IV" omówiono podstawowe dla rozumienia rzeczywistości pojęcia, tzw. transcendentalia: byt, rzecz, jedno, odrębne, prawda, dobro, piękno. Pojęcia te pozwalają zrozumieć, że nie tylko człowiek, ale każdy byt, ożywiony i nieożywiony, jest racjonalny i celowy. Racjonalność bytów przejawia się w tym, że poszczególne rzeczy realizują w swym istnieniu zamysł Stwórcy albo twórcy. Celowość świata ujawnia się przez to, że poszczególne rzeczy realizują w swym istnieniu określony cel, założony przez wolę twórcy albo Stwórcy.

Jeśli chcemy postąpić na drodze rozumiejącego poznawania świata osób i rzeczy, możemy to uczynić odsłaniając ich istotne i powszechne właściwości oraz prawa, które rządzą ich bytowaniem. Wśród właściwości tych najważniejsze to: być rzeczą, czyli mieć konkretnie określoną istotę, być jednym, czyli być w sobie niesprzecznym, być odrębnym, czyli suwerennym w bytowaniu, a także być nośnikiem prawdy, dobra i piękna. Z kolei wśród odkrywanych praw bytowania odnajdujemy takie, jak prawo tożsamości, niesprzeczności, wyłączonego środka, racji bytu, celowości czy doskonałości. Prawa te przede wszystkim ukazują źródło i podstawę porządku racjonalnego.

Wyodrębnione właściwości i prawa stanowią klucz, którym otwieramy drzwi do poznania racjonalności i celowości świata osób, zwierząt, roślin i rzeczy. Racjonalność bytów przejawia się w tym, że poszczególne rzeczy realizują w swym istnieniu zamysł (myśl) Stwórcy lub twórcy, który został złożony w nich wraz z ich istotą, lub zapisany w wytworach ludzkich pod postacią projektu, idei a także praw, które nasz rozum może odkrywać.

Widać z tego jasno - zauważa - Tomasz z Akwinu iż rzeczy naturalne, od których nasz intelekt przyjmuje wiedzę, mierzą nasz intelekt [...], lecz są mierzone przez intelekt boski, w którym wszystko zostało stworzone, tak jak wszystkie dzieła sztuki w intelekcie twórcy. [...] Rzecz naturalna zatem, [jest] postawiona pomiędzy dwoma intelektami [boskim i ludzkim].

Celowość świata ujawnia się przez to, że odkrywamy, iż poszczególne rzeczy realizują w swym istnieniu określony cel, założony przez wolę twórcy lub Stwórcy. Dlatego ich istnienie ma sens. Są dobrami, które podchodzą od "kogoś i są równocześnie zaadresowane do" kogoś. Możemy więc powiedzieć, że rzeczy naturalne postawione są pomiędzy dwiema wolami: boską i ludzką. Dlatego rzeczy realne są celem dążenia naszej woli, która wraz z intelektem cel ten odkrywa i według niego porządkuje całe ludzkie działanie i postępowanie.

Bo tylko filozof - pisał Arystoteles - [który] żyje ze wzrokiem skierowanym na naturę i na to, co boskie, i tak, jak dobry sternik umocniwszy swe życie w tym, co jest wieczne i niezmienne, tam zarzuca kotwicę i żyje według własnej woli.

Wyróżnione powszechne właściwości stanowią niezbywalne kryteria odróżniania tego, co realne, od tego, co pozorne, tego co z natury, od tego co z kultury, bytu od myśli o bycie. Odkryte przez rozum prawa, rządzące bytowaniem realnych rzeczy, ukazują najgłębsze podstawy racjonalności i celowości świata. Rozum ludzki, odkrywając te prawa, czyni je z kolei prawami ludzkiego racjonalnego poznania, postępowania i działania. Dzięki czemu rozum, który jest kierowany prawdą rzeczy, staje się rzeczywiście rozumnym (recta ratio), a wola kierowana dobrem rzeczywiście wolną (recta voluntas). Świat, który nas otacza, możemy nie tylko poznawać, ale także przetwarzać, poddając go w ten sposób prawom ducha. W ten sposób, obok świata natury pojawia się świat kultury, dzieło pracy rąk ludzkich i ludzkiego ducha (rozumu). Poznanie świata osób i rzeczy, uzyskane poprzez odkrycie ich powszechnych właściwości oraz wyróżnienie praw ich bytowania i poznania, prowadzi w pierwszym rzędzie do ich rozumienia. Właściwości te ukazują bowiem to, bez czego nie może być ani realnego bytu, ani realnego działania, ani realnej właściwości, ani też realnej myśli o bycie. Ponadto, odsłaniają nowe aspekty doświadczenia metafizycznego, takie jak inteligibilność, amabilność czy doskonałość. Właściwości te zostały nazwane właściwościami transcendentalnymi (transcendentaliami) ze względu na swą powszechność, gdyż przysługują wszystkiemu, co realnie istnieje. Prawa zaś rządzące bytowaniem rzeczy przyjęły nazwę metafizycznych pierwszych praw-zasad dotyczących istnienie i poznania bytów. Z kolei owe powszechne (transcendentalne) właściwości zostały zwerbalizowane w wyrażeniach językowych, tym różniących się od innych, że zakres ich orzekania jest nieograniczony. Znaczy to, że mogą one orzekać o wszystkim, co realnie istnieje. "Bytem" możemy zatem nazwać i Jana, i Ewę, a także drzewo, myśl, a nawet Boga, a więc wszystko, co jest czymś realnym. Ponadto, wszystkie wyrażenia transcendentalne (byt, rzecz, jedno, odrębne, prawda, dobro, piękno) tym wyróżniają się od wyrażeń uniwersalnych (człowiek, drzewo, zwierzę itd.), że mimo swej odrębności treściowej posiadają ten sam zakres orzekania (dotyczą wszystkiego, co istnieje). Z tej racji w transcendentaliach jest ujmowana wiedza o całej rzeczywistości, na podstawie odkrycia analogii w istnieniu bytów.

Wiedza, którą uzyskujemy o rzeczywistości w ramach transcendentaliów, stanowi podstawę wszelkiej innej wiedzy: zarówno filozoficznej, jak i przyrodniczej; jest więc pewnym rodzajem przed-poznania. Dotyczy ona bowiem takich aspektów istnienia bytu, które są dla każdej rzeczy konieczne, a zarazem dla wszystkich powszechne. Co więcej, jest to wiedza mądrościowa, której podstawą są nie tyle nagromadzone informacje na temat rzeczy, co rozumienie tej rzeczy. Rozumienie przejawia się w tym, że dzięki poznaniu docieramy do odkrycia ostatecznych i koniecznych przyczyn istnienia, działania a także poznania bytów, a więc do okrycia ostatecznych racji bytowości, racjonalności, celowości, amabilności i doskonałości świata osób i rzeczy. W dziejach poznania metafizycznego zwykło się wyróżniać siedem powszechnych właściwości tego, co realnie istnieje. Właściwości te ukazują nam, że być bytem to równocześnie być rzeczą, jednym, odrębnym, nośnikiem prawdy, dobra i piękna. Wśród nich naczelnym i podstawowym jest transcendentale byt (ens). Transcendentale to zawiera w sobie treść wszystkich innych transcendentaliów, które są z nim zamienne (convertuntur cum ens). Ono bowiem najbardziej pierwotną i podstawową właściwość tego, co realnie istnieje, a mianowicie posiadanie określonej treści i proporcjonalnego do niej istnienia. Byt bowiem, jako taki, pierwszy ukazuje się naszemu intelektowi i stanowi podstawę wszelkiego poznania i pojęciowania.

Pozostałe transcendentalia odsłaniają, z różnych aspektów, kolejne właściwości tego, co realnie istnieje, a co już wirtualnie zostało zawarte w transcendentale byt. Tak więc transcendentale rzecz (res) ukazuje nam, że to, co realne musi być zawsze treściowo określone, czyli posiadać własną istotę. A zatem to, co realne, musi istnieć czy to jako Jan, Anna czy czerwona róża, itd. Transcendentalne jedno (unum) ukazuje, że byt realny nie może być w sobie sprzeczny. Nie może ktoś być równocześnie Janem i nie Janem, człowiekiem i aniołem, kwadratowym kołem itp. Z kolei transcendentale ODRĘBNOŚĆ (aliquid) wskazuje na suwerenność i indywidualność jako powszechne właściwości bytów realnych. Nie można więc uznać za byty realne matematycznych klas czy zbiorów; co najwyżej można je uznać za konstrukty myśli.

Transcendentale prawda (verum) pomaga nam odkryć, że wszystko, co realnie istnieje, jest nośnikiem prawdy, gdyż jest pochodne od intelektu (Stwórcy lub twórcy). Transcendentale dobro (bonum) uświadamia nam, że byty realne są też nośnikami dobra, gdyż są pochodne w istnieniu od woli (Stwórcy lub twórcy), a transcendentale piękno (pulchrum), że rzeczy realne są zawsze syntezą prawdy i dobra, czyli są w swej istocie doskonałe, gdyż są rezultatem uzgodnienia ze sobą intelektu i woli Stwórcy (byty natury) oraz twórcy (wytwory sztuki).

Każde z wyróżnionych transcendentaliów otwiera przed nami nowe możliwości głębszego rozumienia świata osób i rzeczy. Wyodrębniając je zdobywamy wiedzę, która odnosi się do wszystkich konkretnie istniejących rzeczy i dlatego nie jest wiedzą abstrakcyjną. Poznanie metafizyczne nakierowane jest bowiem na konkretnie istniejące rzeczy i poza te konkrety nie wychodzi. Konkrety, które poznajemy, możemy ujmować w tym, co im tylko jest właściwe lub też w tym, co właściwe jest dla wszystkiego, co realnie istnieje. Tak więc na przykład Jana możemy ujmować poznawczo w tym, co jest jemu tylko właściwe (że jest człowiekiem, mężczyzną itd.) albo też w tym, co jest właściwe jemu jako komuś, kto realnie istnieje (że jest kimś realnym, ma określoną treść i proporcjonalne do niej istnienie). W tym ostatnim przypadku w konkretnym przedmiocie wyróżniamy aspekt, który jest konieczny i powszechny (transcendentalny) dla każdej realnie istniejącej rzeczy.

Odkrycie powszechnych właściwości bytów ma nieocenione znaczenie dla rozumienia świata osób, zwierząt, roślin i rzeczy. Dzięki temu świat w którym żyjemy postrzegamy nie tylko jako zbiór różnorodnych przedmiotów, którymi możemy dysponować, lecz przede wszystkim jako środowiska naturalne, w którym żyje i działa człowiek, jako rzeczywistość, która jest racjonalna i amabilna, a więc rzeczywistość, która realizuje w swym istnieniu zamysł i wolę Stwórcy lub twórcy. Odkrywamy świat jak księgę, w której zapisana została informacja o prawdzie, dobru i celu poszczególnych rzeczy i całego świata.